Qırımda ukrayin tili ve medeniyetiniñ muntazam sıqıştırıp çıqarılması Rusiyeniñ işğal etilgen topraqlarda ukrayinlerni ruslaştırmaq ve assimilâtsiya etmek strategiyasınıñ bir qısmıdır. Böyle bir hulâsağa "Ukrayin tili vaqtınca işğal etilgen Qırımnıñ tasilinde: unutılmadan diskriminatsiyağa qadar" mevzusında tedqiqat müellifleri keldi.
Rusiye yarımadada ukrayin tilini nasıl etip yoq ete? İşğal yılları devamında tasil saasında nasıl deñişmeler oldı? Şimdi Qırımda ukrayin medeniyetiniñ alâmetleri barmı ve bu ne qadar telükeli? Bu aqta Qırım.Aqiqat Radiosınıñ efirinde alıp barıcı Alena Badük Qırım ukrayinleri Regional Radasınıñ vekili Andriy Şçekun ve "Almenda" Vatandaşlıq maarifi Merkeziniñ eksperti Oleg Ohredko ile laf etti.
Kıyivde yaqında taqdim etilgen tedqiqatta, Qırım işğali halqara uquq ve insan aqlarınıñ sistematik bozuluvına ketirdi, dep aytıla. Ana tilinde ve milliy toplulıqlarnıñ tillerinde tasil almaq aqqı Rusiye tarafından muntazam ve añlı şekilde bozula. Bundan ğayrı, tedqiqatçılar qayd eteler ki, Qırımda ukrayin tilinde tasilniñ yoq etilmesi siyasetini yarımadanıñ Rusiye kontrolindeki akimiyeti tarafından teşkil etilgen ukrayinlerniñ genotsidi, em de halqara gumanitar uquqnıñ qaideleri ve printsiplerini bozğan til alâmetine köre ukrayinlerniñ sistematik diskriminatsiyası kibi qıymetlendirmek mümkün.
Qırımdaki Rusiye akimiyeti yarımadada üç devlet tili bar olğanını resmiy şekilde beyan ete — rus, ukrayin ve qırımtatar. Ve dersiñ bütün bu tillerde tasil esnası temin etile.
İlhaqtan evel Qırımda ukrayin tili
Qırım ukrayinleri Radasınıñ temsilcisi Andriy Şçekun hatırlata ki, yarımadanıñ işğalinden evel Qırım mekteplerinde ukrayin tiliniñ tatbiq etilmesi yavaş edi. Vaziyet Ukrayina Anayasası qabul etilgen soñ ve 2005 senesi tış mustaqil qıymet kesüv kirsetilgen soñ deñişmege başlağan edi.
"Qırımnıñ aman-aman bütün mektepleri, olarnıñ sayısı 600 edi, ukrayin tili ocalarınen temin etildi, niayet ukrayin tili, ukrayin edebiyatı ögrenile edi", — dep qayd etti Andriy Şçekun.
Amma, onıñ aytqanına köre, 2014 senesine Qırımda ukrayin tilinde tasil bergen yedi mektep ve Aqyarda bir mektep bar edi. 600 diger mektepte ayrı sınıflar bar edi, anda fenler ukrayin tilinde ögretile edi.
"Balalarnıñ yüâde 7,2 fayızı böyle şaraitlerde oquy edi — bu pek az bir fayız" — dep bildirdi o.
İlhaqtan soñ: temizlev ve sıqıştırıp çıqaruv
Andriy Şçekunnıñ aytqanına köre, 2014 senesinden başlap Qırımda bütün ukrayinlerni yoq etmek içün büyük kampaniya başlandı. Bu tek tasilnen degil de, medeniyet, din, kütleviy haber vastalarınen de bağlı.
"Rusiyeliler üç yıl içinde ukrain tilinde oqutqan yedi mektepni, 600 sınıfnı yoq ettiler, bir çoq derslerni fakultativ derslerge çevirdiler, şimdi olar aman-aman yoq", — dep bildirdi o.
O, ilhaq etilgen Qırımda yalıñız ocalar degil de, ukrayin tili ve edebiyatı derslikleriniñ olmağanına da diqqat etti. Onıñ aytqanına köre, böyle yanaşma Rusiye siyasetiniñ temeli oldı ve Herson, Zaporijjâ, Donetsk ve Luğansk vilâyetleriniñ diger işğal etilgen topraqlarına tarqalğan.
"Bu tesadüfiy bir areket degil, bu ukrayin milliy añınıñ assimilâtsiyası ve genotsidi", — dep yekünledi ekspert.
Andriy Şçekunnıñ fikrince, 2014 senesine qadar Qırımda ukrayin akimiyeti tarafından tam bir gumanitar siyaseti yoq edi. Bu, Rusiyege işğalden soñ öz ikâyelerini kirsetmekni qolaylaştırdı.
"Cenk, gumanitar siyaseti muvafaqiyetsiz olğan yerge kele", — dedi o.
Şçekun qayd etti ki, Ukrayinanıñ işğal etilgen topraqlarğa nisbeten gumanitar siyaseti alâ daa tertiplenmegen, ve olarnıñ "Qırım platforması" ekspertleri kibi tevsiyeleri talap etilmey.
"Bugün Qırımnı işğalden boşatmaq ve ğayrıdan integratsiya etmek içün bir qavrayış ve añlav yoq", — dep qayd etti o.
Qırım.Aqiqatqa bergen intervyüsında "Almenda" Vatandaş maarifi merkeziniñ eksperti Oleg Ohredko şunı tasdıqladı: 2014 senesinden berli Qırımda tasil esnasından ukrayin tilini yoq etüv siyaseti devam ete.
"Atta 2014 senesi oquv yılı basqı altında yekünlendi. Balalarnı ukrayin tilinden vazgeçmege mecbur ete ediler", — dep tarif etti o.
2014 senesi ilk küz ayınıñ 1-den bütün mektepler Rusiye tasil standartlarına keçti, ukrayin tili ise "fakultativlik" bahane ile yoq etile. Yavaş-yavaş ukrayin tili ocalarını azırlağan kafedralar da yoq etildi.
"Müellimlerniñ azırlığı yoq etildi. Soñra tasil müessiselerinde bütün ukrayin derslikleri", — dep qayd etti ekspert.
Aqiqat ve Rusiye beyanatları
Rusiye resmiy şekilde ukrayin ve qırımtatar tilleri Qırımda devlet tilleridir ve olarnı ögrenmek mümkün olğanını beyan ete. Amma, Oleg Ohredkonıñ aytqanına köre, bu tek taqlit.
"Bugün iç bir tasil müessisesinde ukrayin tili ögretilmey", — dep qayd etti o.
2022 senesi Rusiyeniñ Ukrayinanı işğal etkeninden soñ vaziyet daa da fenalaştı. Ukrayin kimligi cinaiy taqipniñ obyekti oldı.
"Bütün beyanatlarğa baqmadan, bütün laflarğa baqmadan, bu közge toz taşlavdır", — dedi talilci.
Oleg Ohredkonıñ aytqanına köre, çoq tillilik aqqında beyanatlar diskriminatsiya qabaatlavlarından qaçınmaq içün tek halqara toplulıq içün yapıla.
"Rusiye halqara toplulıqta qalmağa ve qaidelerge riayet etkenini köstermege tırışa, amma bu episi sahte", — dep qayd etti o.
Kerçekten Qırımda ukrayinlikni yoq etmege tırışalar, dep tüşüne Ohredko
Soñki malümatqa köre, şimdi ukraнin kitabını yoq etmek içün aktsiya keçirile. Sözniñ tam manasında, balalar aktsiya keçirip, evlerde olğan ukrayin kitaplarını toplap, yoq eteler. İşte buña kele. Bu, şimdi işğal etilgen topraqlarda faaliyet köstergen "Birinciler areketi"dir, dep tarif etti Oleg Ohredko.
Ekspertlerniñ qayd etkenine köre, işğalden azat etüv ve reintegratsiya esnası küçlü gumanitar siyasetke esaslanmalı. Akis alda, aqibetleri uzun müddetli olacaq, ve medeniy ve til meydanınıñ ğayrıdan tiklenüvi on yıldan ziyade sürecek.
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnıküzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.
